محصولات کشاورزی صادراتی ایران پس از صدور به چند کشور منطقه به داخل ایران عودت داده شدند. به گفته‌ی فعالان و کارشناسان این حوزه دلیل برگشت محصولات وجود باقی‌مانده‌ی سموم و فلزات سنگین در این محصولات بوده. پی‌آمدهای برگشت محصولات متضررشدن کشاورزان داخلی و صادرکنندگان است که می‌تواند موجب بی‌اعتمادی به محصولات کشاورزی ایران در منطقه باشد. موضوع دیگر هشداری برای مصرف فراورده‌های کشاورزی در داخل کشور است. هم‌زمان با خبر بازگشت محصولات کشاورزی تلاش‌هایی در راستای انکار و توجیه موضوع از طرف برخی مسئولان و خبرگزاری‌های دولتی انجام شد، اما واکنش‌هایی را هم در داخل کشور در پی داشت؛ ازجمله پدرام سلطانی، نایب‌رئیس سابق اتاق بازرگانی ایران در صفحه‌ی توئیتر خود نوشت: «کشورهای دیگر یکی‌یکی محصولات کشاورزی ایران را برگشت می‌زنند. آن‌ها حافظ سلامت شهروندانشانند. هشتادوپنج‌میلیون ایرانی با هشدار خارجی‌ها آگاه می‌شوند که هر روز سم وارد بدنشان می‌شود. مردم این‌گونه می‌میرند یا بیمار و رنجور می‌شوند؛ هیچ مسئولی هم به روی مبارکش نمی‌آورد». هم‌چنین حمدرضا فرشچیان، عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران و از صادرکنندگان محصولات کشاورزی، از سابقه‌ی وجود سموم در محصولات کشاورزی خبر داد و گفت: «موضوع باقی‌مانده‌ی سموم مسئله‌ی جدیدی نیست و عمر آن به بیش از سی سال می‌رسد؛ البته در مقاطع مختلف نیز مباحثی در این زمینه صورت گرفته و سپس به فراموشی سپرده شده».
با افزایش جمعیت تلاش برای افزایش بازدهی زمین‌های کشاورزی با کمک سموم، کود، دست‌کاری ژنتیکی و غیره صورت گرفت. در ابتدا از سموم و کودهای طبیعی استفاده می‌شد، اما با افزایش جمعیتِ بیش‌تر دیگر استفاده از سموم و کودهای طبیعی جواب‌گو نبود و کشاورزان به استفاده از سموم و کودهای شیمیایی روی آوردند. استفاده از سموم در کشورهای مختلف با استانداردهای دقیق و تعریف‌شده‌ی همراه با نظارت است. محصولات کشاورزی در هر کشور باید برای مصرف داخلی به صورت مرتب کنترل شوند تا سلامت مصرف‌کنندگان در خطر نیفتد و هم‌چنین هنگام صادرات محصولات کشاورزی معمولاً در کشور مقصد این محصولات کنترل می‌شوند که از ورود محصولاتی که با استانداردهای آن‌ها هم‌خوانی ندارد، جلوگیری شود.
بالابودن سموم و وجود فلزات سنگین در محصولات کشاورزی صادراتی با نامه‌ی مسعود بصیری، سرپرست دفتر توسعه‌ی صادرات، به صورت رسمی تأیید شد. در متن نامه‌ی بصیری آمده: «به دلیل بالابودن سموم و وجود فلزات سنگین در محموله‌های کشاورزی صادراتی، به ایران برگشت زده شده‌اند». هم‌چنین در این نامه خطاب به صادرکنندگان آمده: «از این به بعد برای صادرات کلیه‌ی محصولات کشاورزی علاوه بر گواهی بهداشتی، اخذ گواهی سلامت از سازمان غذا و دارو الزامی است و دستور اطلاع‌رسانی به کلیه‌ی تجار و صادرکنندگان در این نامه داده شده». با تأیید این موضوع و با فرض بر این‌که از این به بعد برای محصولات صادراتی آزمایش و کنترل الزامی است، اکنون مشکل اصلی نبود آزمایش و نظارت بر محصولات کشاورزی مصرفی در داخل کشور است.
موضوع باقی‌مانده‌ی سموم با وجود اهمیت آن کم‌تر مورد بحث قرارگرفته، با توجه به ارتباط سموم مصرفی با سلامت شهروندان و محیط زیست، در ادامه‌ی مطلب بیش‌تر به آن می‌پردازیم. سموم مورد استفاده در کشاورزی علیه آفات به کار برده می‌شوند. مقداری از این سموم در گیاهان، خاک، هوا و مواد غذایی باقی می‌مانند. در صورت تجاوز بیش از حد مجاز می‌توانند برای سلامت افراد، خطرناک باشد. سموم باقی‌مانده در محصولات کشاورزی، در برخی موارد عوارضی هم‌چون اختلال در کارایی قلب و بروز اشکال در سیستم خون‌رسانی بدن، اختلال در هضم غذا، ابتلا به پوکی استخوان، بروز نقض‌های ژنتیکی و تولد نوزاد با وزن کم، افزایش سقط و هم‌چنین سرطان را در پی دارد که همین موضوع وجود نظارت و استانداردهای بالا را برای استفاده از این سموم ضروری می‌کند. سموم در سه گروه سم‌های خطرناک، متوسط و کم‌خطر دسته‌بندی می‌شود. به گفته‌ی مهدی حسینی، رئیس انجمن واردکنندگان سم و کود بیست‌وسه‌درصد از سموم «پرخطر»ند. آمارهایی که در رابطه با سموم مصرفی و درصد سم‌های پرخطر منتشر می‌شود، نمی‌تواند خیلی دقیق باشد، چون موضوع مهم دیگر تولید غیرقانونی یا قاچاق سم به داخل کشور است.
برگشت محصولات کشاورزی همراه با افت شدید قیمت این محصولات بود که موجب متضررشدن صادرکنندگان و کشاورزان است. یکی از محصولات کشاورزی برگشتی فلفل دلمه‌ای است که از کشور روسیه به دلیل وجود چهار سم برگشت داده شده. با توجه به این‌که حدوداً سیزده‌درصد فلفل دلمه‌ای روسیه از ایران تأمین می‌شد، تأثیر بازگشت فلفل دلمه‌ای به حدی بود که قیمت آن از سی‌هزار تومان به نزدیک پنج‌هزار تومان رسید. این در حالی است که هزینه‌ی هر کیلو فلفل دلمه‌ای برای کشاورز حدوداً پانزده‌هزار تومان است. مهدی حسینی، رئیس انجمن واردکنندگان سم و کود در رابطه با برگشت محصولات کشاورزی گفته: «عدم عمل‌کرد صحیح سازمان‌های مربوطه به بدنه‌ی صادرات کشور آسیب‌های جدی وارد کرده. از این رو در سال‌های اخیر شاهد بازگشت کشمش، هندوانه، سیب‌زمینی، فلفل دلمه‌ای و زعفران بوده‌ایم». مشکل صادرات فلفل دلمه‌ای ایران تنها محدود به صادرات به روسیه نبوده و روز ۲۵ دی‌ماه ۱۴۰۰ دولت آذربایجان خبر از امحای بیست‌وشش تن فلفل دلمه‌ای واردشده از ایران را داد بنا بر گزارش‌ها این محموله‌ها آلوده به ویروس خطرناک به نام چروکیدگی قهوه‌ای (روگوز) بوده‌اند که دولت آذربایجان کلیه‌ی این محموله‌ها را از بین برده.
با فایق خضری، دانشجوی دکتری بوم‌شناسی کشاورزی (اگرواکولوژی) گفت‌وگویی در این رابطه داشتیم و از او درباره‌ی وضعیت سموم مصرفی در محصولات کشاورزی در ایران پرسیدیم.
خضری به «خط صلح» گفت: «بیش‌ترین میزان واردات سم از کشورهای هند و چین است. در بازار ایران شرکت‌های مشارکتی من‌جمله «سینجنتا»ی سوئیسی هم وجود دارد که در داخل تولید می‌شوند؛ هرچند این سم‌ها هم ارگانیک نیستند و شیمیایی محسوب می‌شوند، اما به نظر من کیفیت مطلوب‌تری نسبت به دیگر سم‌ها دارند. هم‌چنین در داخل کشور شرکت‌هایی قانونی و غیرقانونی داریم که به تولید سم روی آورده و بازار را در دست دارند؛ حتی قاچاق سم به داخل کشور را هم داریم که بعد از واردات سم‌ها را در داخل قوطی‌هایی بسته‌بندی و روانه‌ی بازار می‌کنند؛ هم‌چنین مافیای سم انحصار بازار را در دست دارد و برای نمونه چند سال پیش استاد دانشگاهی در ارومیه موفق به تولید چند سم کشاورزی ارگانیک شد؛ منتها مجوز نگرفت و بعد فرمول همین سم‌ها را به شرکتی در ترکیه فروخت. در رابطه با موضوع کنترل محصولات کشاورزی قبل از ورود به بازار داخلی باید گفت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت هیچ کنترلی روی محصولات قبل از روانه‌شدن به بازار ندارند و هنوز به این حوزه ورود پیدا نکرده‌اند برای اجرای چنین طرح‌هایی هم یک‌سری زیرساخت لازم است؛ از جمله دستگاه‌های آنالیز سریع، ترویج و آموزش کشاورزی و… که در حال حاضر برنامه‌ای برای این کار وجود ندارد».
هم‌چنین از نادر قادری، فارغ تحصیل منابع طبیعی که تجربه‌ی نزدیک به پانزده سال کشاورزی را دارد. در این رابطه پرسیدیم که آیا به کشاورزانی که سموم را تهیه می‌کنند، آموزشی داده می‌شود؟
قادری به «خط صلح» گفت: «در مراکزی که سم را پخش می‌کنند، اغلب کسانی فروشنده‌اند که کم‌ترین میزان آگاهی را در زمینه‌ی کشاورزی دارند و اکثراً کارشناسی در این مراکز وجود ندارد که هنگام مراجعه‌ی کشاورزان با راهنمایی و مشاوره به کشاورز توضیح دهد که سم مورداستفاده چه کاربردهایی دارد و با چه عیارهایی استفاده شود؛ حتی اگر سم‌هایی با استاندارد و با عیار مناسب هم مصرف شود، باید سم در زمان و مرحله‌ی مناسب رشد محصول استفاده شود و بعد از مدت مشخص ــ‌که نسبت به سم و محصول با هم متفاوت است‌ــ روانه‌ی بازار شود.
می‌توان گفت باقی‌مانده‌ی سم در محصولات کشاورزی با توجه به اهمیت آن تا این لحظه مورد توجه مسئولان مربوطه قرار نگرفته و در این بین کشاورزی که به دنبال بازدهی بیش‌تر و هزینه‌ی کم‌تر محصول تولیدشده است، بدون نظارت از سموم استفاده و محصول را روانه‌ی بازار می‌کند این رویه هم بدون ورود دستگاه‌های متولی اصلاح نخواهد شد و در صورت ادامه‌ی وضع موجود تأثیر منفی بر صادرات محصولات کشاورزی خواهد داشت و مهم‌تر این‌که موجب افزایش بیماری‌های ناشی از مصرف این سموم در بین شهروندان خواهد بود.
